Hoe begin je met een terugblik op een jaar als 2021? Laat ik eerlijk zijn; toen vorig jaar oudjaarsavond 2020 aanbrak was ik ontzettend opgelucht. Het was een ingewikkeld jaar geweest, zowel zakelijk als privé en ik had het idee dat the only way up was. Maar met 2021 bijna achter de kiezen kan ik nu concluderen: er waren op dat moment, eind 2020, nog veel lessen niet geleerd. En boy, heeft 2021 deze aangeboden.

Dit is mijn persoonlijke overzicht van een paar van de lessen van het afgelopen jaar die ik mee wil nemen naar het nieuwe jaar. Tot op zekere hoogte zijn het misschien wel universele lessen, vandaar dat ik ze graag met je deel.

Les 1: de fases die we doormaken horen erbij

De emoties na een ramp of plotselinge crisis kennen vier fases die qua volgorde – niet qua duur – redelijk voorspelbaar zijn. In 2020 zagen we nog volop de eerste twee fasen: de eerste is de heroïsche fase, waarin de eerste helden zich in het rampgebied storten. Gevolgd door de honeymoonfase, waarin een intens gevoel van community en eenheid ontstaat. Mensen trekken naar elkaar toe en ondernemen vol overgave collectieve actie.

In 2021 was daar weinig meer van te merken. Polarisatie nam enorm toe en het jaar kwam in het teken te staan van de derde fase: de ontgoochelingsfase. Mensen beginnen meer een “ieder voor zich”-mentaliteit te ontwikkelen en geven elkaar de schuld van dingen als vertragingen, beleidskeuzes en onverwachte problemen die zich nu eenmaal voordoen in dit soort onvoorspelbare situaties. Het is een grimmige fase, waarin partijen lijnrecht tegenover elkaar komen te staan en minder in staat zijn om zich te verplaatsen in de perspectieven, zorgen en ideeën van de ander. Dat maakte 2021 tot een pittig jaar.

Het is het ultieme prisoners dilemma: we zitten allemaal in hetzelfde schuitje, maar wat ons bindt is de zorg om onze eigen gezondheid en die van onze naasten. Wat ons scheidt is het idee over de weg die we daarvoor te nemen hebben en vooral: het idee dat de ander ons iets aandoet dat niet strookt met onze opvattingen.

Ik heb goede hoop dat we inmiddels aan de vooravond staan van de vierde en laatste fase: de wederopbouwfase, waarin mensen weer beginnen samen te werken om dingen voor elkaar te krijgen. Ook al zullen vertragingen in het proces negatieve gevoelens en reacties blijven opwekken en verwacht ik niet dat in 2022 de rust en stabiliteit helemaal terugkeert, de focus verschuift steeds meer naar wat we als samenleving wél willen.

Les 2: we hebben ons op een andere manier te verhouden tot niet-weten en onzekerheid

Ondanks alle modellen, dashboards en statistieken merken we dat sturen op cijfers – zacht uitgedrukt – zijn beperkingen heeft. Het leven is niet maakbaar.  Wel een beetje stuurbaar, maar dat zelfs alleen tot op zekere hoogte. Veel van de voorspellingen bleken (wederom) anders te lopen dan de modellen uitwezen. De chaostheorie liet ook dit jaar stevig van zich horen: de kleinste veranderingen in een toestand kan grote gevolgen hebben voor een heel systeem en een enkele beslissing of actie beïnvloedt alle andere acties of reacties.

We mogen ons neerleggen bij het gegeven dat chaos de natuurlijke wanorde van het leven is. Orde is statistisch gezien tamelijk zeldzaam en een tikje exotisch. En dat geldt al helemaal als er naast harde, statische cijfers, een populatie vol eigen verlangens, interacties en ideeën én een levend virus in de vergelijking zitten; dan is maakbaarheid en controle een utopie. Sterker nog: de druk van controle roept van nature tegendruk op die de boel alleen nog maar meer op scherp zet.

We hebben te leren hoe we op een andere manier kunnen omgaan met het oncomfortabele gevoel van niet-weten. Dat brengt ons bij les 3, die in het verlengde hiervan ligt. Namelijk:

Les 3: Angst is een slechte raadgever; schakel van tunnelvisie naar groothoeklens

Angst maakt dat we razendsnel in ons reptielenbrein schieten en in een vecht-, vlucht of bevriestoestand terecht komen. We overzien dan niet meer het hele plaatje, maar reageren vanuit een beperkte visie en met een brein dat bovendien gemarineerd is in de stresshormonen. Laat ik voor mezelf spreken: ik merkte dat ik aanvankelijk als een magneet werd toegetrokken naar allerlei nieuws en praatprogramma’s en ik vertelde mezelf dat ik dat deed om ‘voorbereid’ te zijn op wat dan ook. Om het te begrijpen, om ‘de feiten’ te kennen. Maar niks bleek de angst zo levend te houden als het continu herhalende mantra in het nieuws en de actualiteiten over wat er allemaal mis gaat in de wereld.

We hebben als mens iets wat ze ook wel negativity bias noemen; een raar soort evolutionaire focus op gevaar, negatieve sensatie en slecht nieuws – denk maar eens aan je reactie als je op de snelweg langs een ongeluk rijdt. Grote kans dat je even de tijd neemt om het helemaal in je op te nemen. Maar als je steeds alleen maar aandacht hebt voor die herhalende boodschap over wat er allemaal verkeerd gaat in de wereld, dan wakker je op die manier steeds opnieuw dat angstige vuurtje bij jezelf aan. Je houdt jezelf bijna gegijzeld in wat je niet wilt, in problemen. Wil je iets anders, dan vraagt dat om een meer perifere blik, om een groothoek lens. Die lens gaat niet over ‘ik ben dit en jij bent dat’, maar ‘er is dit en er is dat’, hoe kunnen we binnen dat gegeven gaan bouwen aan wat we wel willen?

Het is goed om je steeds bewust te zijn van het verschil tussen meningen en perspectieven. Een mening is iets dat gestold is. Het is een eindconclusie die een deur dichtgooit, terwijl een perspectief uitnodigt tot dialoog. Besef dat iedereen per definitie door zijn eigen bril naar de realiteit kijkt. Ik kan me eenvoudigweg niet in jouw schoenen of in jouw lijf verplaatsen, dus ik kan jouw perspectief nooit helemaal aannemen. Jouw perspectief is uniek van jou. Maar het kan wel mijn nieuwsgierigheid aanwakkeren; ik kan er vragen over stellen en proberen te begrijpen hoe de realiteit er door jouw bril uitziet. Er is een mooie cartoon van een schilderende neushoorn. De neushoorn schildert onder andere realistische landschappen en portretten van andere dieren. Maar op elk plaatje, of het nu van een olifant, een bergtafereel of een bloemenweide is, zie je een puntige driehoek vooraan in het midden staan. De neushoorn heeft namelijk altijd de hoorn op zijn eigen neus pontificaal in beeld. Dat geeft prachtig weer dat we zelf heel slecht herkennen wat ons perspectief bepaalt, daarom is het open, nieuwsgierige gesprek daarover ook zo waardevol. Het leert je niet alleen over de ander, maar ook heel veel over jezelf.

Les 4: Wat we zien was er al

Ik merk een onbedwingbare neiging om ‘de crisis’ de schuld te geven van alles wat er op dit moment mis is in de samenleving en in de wereld. Maar: wat we zien was er al. Het komt niet door de situatie; de situatie heeft het alleen meer blootgelegd. Ongelijkheid, systemen die niet langer functioneren, fake news, het is allemaal zichtbaarder geworden, maar het is zeker niet nieuw. Wat er gebeurt in een crisis, is dat de boel extra op scherp wordt gezet: wat werkt er niet meer en wat willen we niet langer tolereren? Hoe ontluisterend ook, precies dit is de energie die nodig is om dingen radicaal anders te gaan organiseren en het niet met pappen en nat houden of met wat pleisters en bypasses in stand te houden.

Veel dingen functioneerden al langer niet meer optimaal, maar het ongemak of de gevoelde urgentie was niet groot genoeg om er iets aan te doen. We zaten in ons dagelijkse ritme en met wat we nu weten kun je je afvragen of we door die cadans ook niet een beetje in slaap waren gesukkeld. Nu zien we opeens ontzettend veel thema’s tegelijk op spanning komen die we niet langer kunnen negeren: dingen als de toeslagenaffaire, systemisch racisme en systemische ongelijkheid, doorgeschoten marktdenken in o.a. de zorg, de macht van big tech bedrijven, aandeelhoudersbelangen boven collectieve belangen zoals milieu, fair trade of duurzaamheid. En dat is maar een willekeurige greep uit de thema’s van het afgelopen jaar.

Laat ik voor mezelf spreken: dat kan overweldigend voelen en af en toe voel ik me machteloos in die enorme kluwen aan problemen. Maar dan denk ik aan de vijfde les die zich in 2021 duidelijk aandiende:

Les 5: we hebben meer invloed dan we denken. Veel meer.

Als onderdeel van de chaos theorie speelt namelijk nog een effect. Ze noemen dat het vlinder- of het butterlyeffect. Het betekent dat bepaalde acties, hoe klein en onbeduidend ze aanvankelijk ook zijn, zeer grote gevolgen en dimensies kunnen aannemen.

Verandering ontstaat daar waar jij invloed op hebt. Wat je overkomt, daar heb je weinig invloed op, maar hoe je erop reageert is wél binnen jouw invloedssfeer. Blijf je hangen in de slachtoffer-modus of kijk je naar het goud dat er in verborgen zit, de lessen die er te leren zijn en maak je op basis daarvan andere, nieuwe keuzes?

Wij zijn namelijk zelf het systeem. Als we het anders willen, dan heeft ieder van ons daarin een verantwoordelijkheid te nemen en dat kan zo klein zijn als je geld bewuster besteden, werken aan je eigen gezondheid, vaker de fiets in plaats van de auto of de trein in plaats van het vliegtuig nemen. Vind je dat er ander leiderschap nodig is, wees dan zelf de leider die je graag had willen hebben en besmet je omgeving daarmee. Het is veel effectiever om je energie te steken in het meebouwen van het nieuwe dan in het vechten tegen het oude. Wat kun je binnen je eigen invloedssfeer anders gaan doen om een deel van de oplossing te zijn, in plaats van te blijven focussen op het probleem?

We zijn allemaal als een soort mycelium met onzichtbare draden aan elkaar verbonden. Dat betekent dat wat ik doe of denk invloed heeft op jou en op het collectief, en ook andersom. Wij zijn met elkaar het systeem. Als we het anders willen, hebben we verantwoordelijkheid te nemen en niet naar ‘boven’ te kijken tot ‘ze’ daar iets gaan doen; wie ‘boven’ voor jou dan ook moge zijn. Leiderschap staat los van rol of rang; het gaat over verantwoordelijkheid nemen voor je eigen realiteit. De kleinste actie zet al een rimpeling in gang die niet meer te keren is.

Dat is wat ik wilde delen over een paar van de lessen die 2021 mij heeft gegeven en die ik nog steeds aan het leren en integreren ben. Het was turbulent en bij tijden zelfs ronduit moeilijk, maar er is ook ongelofelijk veel om dankbaar voor te zijn. Op het moment dat ik stopte met me verzetten en me meer durfde over te geven aan wat er op dit moment is, kwamen er bijzondere ontmoetingen, kansen en inzichten op mijn weg. En als ik realistisch ben is alles wat we hebben dit moment. Wat gebeurd is, is gebeurd en de toekomst is er nog niet. Dit is het moment waar we invloed op hebben; met onze gedachten en onze acties helpen we de toekomst te ontvouwen op een manier die past bij wat we in de wereld willen zetten. En daarbij telt elke kleine daad of actie mee.

Voor nu wens ik je een mooie afsluiting van dit bijzondere jaar. Maak de laatste dagen de moeite waard en laten we samen de toon zetten voor een inspirerend, verbonden en liefdevol 2022. Tot volgend jaar.