Zet eerst je eigen zuurstofmasker op, voor je anderen gaat helpen. Het is een instructie die je, als je weleens in een vliegtuig zit, eigenlijk niet eens meer echt opmerkt. Toch is het een advies dat je soms keihard nodig hebt. Niet in letterlijke zin, maar als metafoor.

We maken het allemaal vroeg of laat wel een keer mee: een periode waarin je te maken hebt met grote veranderingen in je privésituatie. Ziekte of verlies van een dierbare. Een echtscheiding, een gedwongen verhuizing of economische tegenslag. Het voelt alsof de fundamenten onder je persoonlijke leven weggetrokken worden en tegelijkertijd draait de wereld op je werk gewoon door. Je voelt dat je daar nodig bent en, eerlijk is eerlijk, het zorgt ook voor de broodnodige structuur en afleiding.

Als professional met een veranderopdracht – of je nu projectleider, consultant of een ander type ‘veranderaar’ bent – weet je uit ervaring dat verandering iets betekent voor menselijk gedrag. Het gedrag dat je waarneemt is zelfs een belangrijke indicator voor je: het vertelt je waar je bent in het veranderproces, wat er nodig is om de boel in beweging te houden en de goede kant op te leiden, maar ook waar nog extra inspanningen nodig zijn om het naar een volgende fase te helpen.

Om dat te kunnen zien en voelen wil je een ’empty vessel’ zijn; je wilt op een kalme, aanwezige manier oordeelloos kunnen waarnemen. Maar als je door de emoties rond wat je zelf meemaakt alle kanten op wordt geslingerd, is dat niet alleen ongelofelijk moeilijk, maar ook uitputtend. Daarom wil ik in dit artikel stilstaan bij een thema waar we het eigenlijk zelden over hebben: hoe blijf je overeind én zo effectief mogelijk als je eigen wereld op zijn kop staat?

Kwaliteit van aanwezigheid

Om als veranderaar onder allerlei omstandigheden goed je werk te kunnen doen, is het belangrijk dat je een hoge kwaliteit van aanwezigheid hebt. Wat ik daarmee bedoel is dat je waarneemt met al je zintuigen: je hoort wat er gezegd wordt én wat er niet gezegd wordt. Je ‘leest’ non-verbale informatie en je voelt incongruentie tussen woorden en gedrag.

Maar op het moment dat je zelf onder druk staat, nemen je amygdala de regie over; een oeroud mechanisme in je hersenen dat ervoor zorgt dat je bij bedreiging in een vecht, vlucht of bevriesreactie schiet. Dankzij dat mechanisme bestaan we nog als menselijke soort, maar je voelt ook dat je met een brein gemarineerd in de stress-hormonen niet helder kunt denken. Een langdurige staat van spanning zorgt er bovendien voor dat je langzaam maar zeker erg vermoeid raakt.

Zodra je je bewust bent van dit mechanisme en accepteert dat dat een normale (en zelfs nuttige) reactie is gegeven de situatie, kun je er mee gaan werken. Dat is iets anders dan het wegdrukken of negeren; dat is alsof je er met geweld een deksel op houdt en doet alsof het er niet is, terwijl van binnen de druk steeds verder oploopt. An accident waiting to happen. Bovendien is de turbulentie in je privésituatie zó onderdeel van wie je op dit moment bent, dat het voor anderen ongemakkelijk voelt als je het negeert. Mensen hebben – bewust of onbewust – een zesde zintuig voor dit soort onderhuidse spanning. Als je dit stuk van je eigen energie ontkent, dan gaat dat ten koste van je authenticiteit en zullen mensen op hun hoede blijven in je aanwezigheid.

En ja, het voelt kwetsbaar om de chaos in je leven in de ogen te kijken en het zelfs zichtbaar te laten zijn voor je omgeving. Maar vergis je niet in hoe krachtig deze kwetsbaarheid is. Niets creëert meer openheid en verbinding. Het niet moedwillig verstoppen maar het er laten zijn is in de praktijk een ultieme blijk van leiderschap.

Hoe ziet jouw zuurstofmasker eruit?

Als je voor jezelf erkent dat dit speelt en dat het invloed heeft op je huidige bewustzijn, dan is het belangrijkste wat je vervolgens kunt doen samen te vatten onder het label zelfzorg. En daar komt het zuurstofmasker om de hoek. Als veranderaar ben je namelijk een instrument. En om als instrument scherp te blijven, is het nodig om het goed te verzorgen en onderhouden. Stel jezelf dus de vraag: wat heb ik nodig om genoeg energie en aandacht te hebben om te functioneren?

Laat ik een paar van mijn eigen voorbeelden gebruiken ter inspiratie. Om mijn energie op peil te houden wil ik gezond blijven eten. Tegelijkertijd heb ik te weinig tijd, energie en inspiratie om boodschappen te doen en lang te koken dus neem ik voor een periode een abonnement op zo’n maaltijdpakket waar alle ingrediënten al in zitten. Ik loop leeg als ik teveel vergaderingen heb, dus ik hanteer een maximum van drie per dag. Mijn telefoon gaat uit in de avonden en het weekend, dus ik lees dan ook geen mail. Ik ga elke dag een uur wandelen in de natuur. Ik begin elke dag met journaling en ik eindig voor ik naar bed ga met een meditatie met de Muse.

Alleen als jij op tijd je zuurstofmasker opzet ben je vervolgens in staat om anderen te helpen. Anders gezegd: als je op apegapen ligt heeft niemand iets aan je. Zelfzorg is dus niet egoïstisch, maar noodzakelijk om van waarde te kunnen zijn.

Oog van de orkaan

Als je amygdala je functioneren overnemen, dan gaat in microseconden je rationele brein offline. Het is een mechanisme dat zich niet beperkt tot buiten kantooruren. Zeker als je je in een turbulente fase van je leven bevindt, kan het op elk moment de kop op duiken en dat is normaal. Maar besef dat je niet geheel machteloos bent. Je kunt jezelf terugbrengen naar het hier-en-nu zodra je je bewust bent dat je stressreactie het heeft overgenomen.

In ons moderne leven is het zelden zo dat je acuut bedreigd wordt door een prehistorisch roofdier (in die situatie kan die stress respons je leven redden!) en zijn er een paar fysiologische ‘trucs’ die je helpen om uit die vecht-vlucht-bevries-reactie te ontsnappen. Een snelle, praktische manier om je amygdala te laten ontspannen is door je ogen ‘zacht’ te maken en laag in je buik te gaan ademen. Als je de spierspanning rond je ogen loslaat, ontspan je automatisch je amydala (die zich in de buurt van je slapen bevinden). Door laag in je buik te ademen geef je het ‘sein veilig’ aan je lichaam. Je hartslag daalt, je spierpanning neemt af en je komt terug in het hier-en-nu. In no time heeft je rationele brein weer de regie.

Een mindset-techniek die je kunt gebruiken is die van de orkaan. Op het moment dat je je overweldigd voelt door wat er gebeurt, dan draai je in feite keihard mee in de storm, waardoor het voelt alsof je alle controle kwijtraakt. Zet op zo’n moment de intentie om naar het midden van de orkaan te bewegen. Zodra je visualiseert dat je in het oog van de orkaan staat, kun je met kalmte en objectiviteit kijken naar alle dynamiek die je om je heen ziet gebeuren. Vanuit die rustige maar betrokken staat van zijn in het midden van de storm, zie je wat er nodig is en kun je passend reageren. Dat werkt ongeacht of je het in je professionele- of in je privéleven toepast.

Kies voor expansie in plaats van contractie

In tijden van onzekerheid, angst of crisis is onze natuurlijke neiging om te verkrampen. We houden stevig vast aan wat we kennen en nemen emotioneel geladen beslissingen vanuit contractie. Zo dwingen we met een door angst beperkte blik de toekomst een specifieke kant op, ongeacht of dat de beste mogelijke uitkomst is. Hoe reflexmatig die reactie soms ook is, we zetten op die manier nog meer spanning op de situatie.

Expansie is de andere kant van deze medaille. Het betekent bewust aanwezig durven zijn bij het niet weten. Accepteren dat bepaalde antwoorden er nog niet zijn en dat de situatie zich langzaam maar zeker zal ontvouwen. Het is een bewuste keuze om de tijd haar werk te laten doen en te vertrouwen dat inzichten ontstaan als je open durft te blijven. Kiezen voor de weg van expansie is zeker niet voor watjes, maar het zorgt ervoor dat je geen verkrampte beslissingen neemt zodra je voorbij de angst en onzekerheid durft te gaan.

Wil je in moeilijke privétijden je werk als veranderaar goed blijven doen, dan is het nog meer dan anders nodig om zelfbewust te zijn. Om te weten wie je bent, wat je nodig hebt en hoe je presence is. Erken wat er aan de hand is, reflecteer, beoefen zelfcompassie en vraag om hulp als je dat nodig hebt. Dát is hoe zelfleiderschap er uit ziet en op die manier kan een persoonlijke crisis er voor zorgen dat je je wijsheid verder verdiept en belichaamt. En de waarde daarvan is niet te onderschatten.